آخوند ملامحمد شریف بخاریبخاری، آخوند ملامحمد شریف پسر محمد حسینی علوی صِدّیقی مشهور به شریف بخاری و ملاشریف، محدّث و مفسّر قرآن در ماوراءالنهر در نیمه دوم قرن یازدهم و نیز «اعلم العلمای» بخارا بود. او بیشتر به جهت شرح مشکاة المصابیح، مجموعه‌ای از احادیث - که حسین بغوی (متوفی ۵۱۶) گردآوری و خطیب تبریزی (قرن هشتم) آن را تنقیح کرده بود - شهرت دارد. ۱ - زادگاهمحمّد بدیع سمرقندی [۱]
محمدبدیع سمرقندی ملیحا، مُذکِّرالاصحاب، ج۱، ص۱۵، نسخه خطی کتابخانه دولتی فردوسی، دوشنبه، ش ۶۱۰.
زادگاه او را «شهر سبز» ذکر کرده و محمدامین بخاری (گ ۱۶۲ ر) تاریخ تولد اورا ۱۰۲۶ و تاریخ وفاتش را اول صفر ۱۱۰۹ آورده است.۲ - مقام علمیوی در حیات فکری بخارا در قرن یازدهم سهمی عظیم داشت. محمّد امین در تاریخ خود (۱۱۱۰) او را بزرگ‌ترین محدث زمان خویش در ماوراءالنهر خوانده و مدعی است که «همه علما و مدرّسان و طلبه بخارا شاگردان او بوده‌اند» (گ ۱۶۲ ر). مدرک صریحی دال بر ارتباط محمد شریف با یوسف بن محمد جان قراباغی (متوفی ۱۰۴۶)، عالم بخارایی در اوایل قرن یازدهم وجود ندارد؛ [۲]
محمدامین بن محمد زمان بخاری، محیط التواریخ، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه (I، ۴۷۲ Cat ۴۷۲ Cat Bibliothque Nationale,).
و در آن (همان، گ ۲۲۵ پ) آورده است که همه علمای برجسته ماوراءالنهر شاگردان قراباغی بوده‌اند و این نشان می‌دهد که محمّد شریف، اگر هم شاگرد او نبوده، دست‌کم وارث فکری او بوده است.۳ - تدریسمحمّد شریف، مدتی پس از جلوس سبحانقلی خان طوغای تیموری (حک: ۱۰۹۱ـ۱۱۱۴) در بخارا، از منصب اعلم العلمایی و از «فَرْجه» مقام‌های تدریس کناره گرفت و در گذرتشگران بخارا|گُذَرِتَشْگَرانِ بخارا خانقاهی ساخت و در آن عزلت گزید و همان‌جا به تدریس و تألیف مشغول شد. [۳]
محمدبدیع سمرقندی ملیحا، مُذکِّرالاصحاب، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۰، نسخه خطی کتابخانه دولتی فردوسی، دوشنبه، ش ۶۱۰.
هنگامی‌که محمدامین به تألیف محیط پرداخت، محمّد شریف سال‌ها بود که در خانقاه می‌زیست (گ ۱۶۲ ر). او شعر نیز می‌سرود و ازاین‌رو در مذکِّر الاصحاب محمدبدیع، بخشی به او اختصاص یافته است. [۴]
محمدبدیع سمرقندی ملیحا، مُذکِّرالاصحاب، ج۱، ص۱۴۸ـ۱۵۱، نسخه خطی کتابخانه دولتی فردوسی، دوشنبه، ش ۶۱۰.
۴ - تألیفاتآثار عمده بخاری به این شرح است: ۱) حاشیه بر الفوائد الضّیائیة، شرح معروف عبدالرّحمان جامی (متوفی ۸۹۸) بر الکافیه فی النحو ابن‌حاجب (متوفی ۶۴۶) ۲) حاشیه بر شرح دوانی (متوفی ۹۰۷) که شرحی است بر کتاب عضدالدین ایجی (متوفی ۷۵۶) به نام العقاید العضدیة ۳) حاشیه بر حاشیه خودش و نیز بر حاشیه یوسف بن محمّد جان قراباغی بر العقاید العضدیة این حاشیه را به شیخ عنایت‌الله بخاری، مشهور به «آخوند شیخ» نسبت می‌دهد؛ نویسنده محیط، محمّد شریف را به اسم «آخوند ملا» می‌شناخت و شاید هردو به یک تن اشاره کرده باشند، زیرا در آثار فهرست شده محمّد شریف حاشیه‌ای بر رساله اثبات واجب قراباغی وجود دارد و این عنوان حاشیه قراباغی بر شرح دوانی بر العقاید العضدیة است. ۴) حاشیه بر تهذیب، [۵]
محمدبدیع سمرقندی ملیحا، مُذکِّرالاصحاب، ج۱، ص۱۴۹، نسخه خطی کتابخانه دولتی فردوسی، دوشنبه، ش ۶۱۰.
که احتمالاً مقصود از آن اثر تفتازانی (متوفی ۷۹۱) به نام تهذیب المنطق و الکلام است که در منطق مرجع مهمّی است. به ظّن قوی، حاشیه محمّد شریف حاشیه بر حاشیه دوانی بوده است.یک اثر دیگر او حجة الذّاکرین لردّ المنکرین، شامل یک مقدمه، سه مقاله و یک خاتمه، است که در ۱۰۷۲ تألیف شده است [۶]
محمدتقی دانش‌پژوه، نسخه‌های خطّی، دفتر هشتم، ص۲، ش ۲۴، در کتابخانه‌های اتّحاد جماهیر شوروی.
[۷]
محمدتقی دانش‌پژوه، نسخه‌های خطّی، دفتر نهم، ص۵۳، در کتابخانه‌های اتّحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریکا، تهران ۱۳۵۸ ش.
۵ - علاقه به شاعرینصرآبادی او را به عنوان یکی از «شعرای ماوراءالنهر» نام برده و از ملازمان عبدالعزیزخان، حاکم بخارا، دانسته [۸]
محمّد طاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، ج۱، ص۴۳۶، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ ش.
و در شرح‌حال فرزند او، ملابدیع سمرقندی، می‌گوید که ملاشریف بخاری مدرس مدرسه «امیر تیمور» سمرقند بوده و اکثر احکام شرعی و فتاوی، به مُهر او می‌رسیده است. [۹]
محمدبدیع سمرقندی ملیحا، مُذکِّرالاصحاب، ج۱، ص۴۴۳، نسخه خطی کتابخانه دولتی فردوسی، دوشنبه، ش ۶۱۰.
او همچنین یک رباعی از سروده‌های بخاری را ضبط کرده است [۱۰]
محمدبدیع سمرقندی ملیحا، مُذکِّرالاصحاب، ج۱، ص۴۳۶، نسخه خطی کتابخانه دولتی فردوسی، دوشنبه، ش ۶۱۰.
۶ - فهرست منابع(۱) محمدامین بن محمد زمان بخاری، محیط التواریخ، نسخه خطی کتابخانه ملی فرانسه (I، ۴۷۲ Cat Bibliothque Nationale,). (۲) محمدبدیع سمرقندی ملیحا، مُذکِّرالاصحاب، نسخه خطی کتابخانه دولتی فردوسی، دوشنبه، ش ۶۱۰. (۳) محمدتقی دانش‌پژوه، نسخه‌های خطّی، دفتر هشتم: در کتابخانه‌های اتّحاد جماهیر شوروی. (۴) محمدتقی دانش‌پژوه، نسخه‌های خطّی، دفتر نهم: در کتابخانه‌های اتّحاد جماهیر شوروی و اروپا و آمریکا، تهران ۱۳۵۸ ش. (۴) محمّد طاهر نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران ۱۳۶۱ ش. ۷ - پانویس
۸ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بخاری»، شماره۶۱۹. |